الکل در زمان ما کاربرد فراوانی در صنایع‏گوناگون پیدا کرده است; فی المثل استفاده از الکل برای ساخت‏داروها به اندازه‏ای است که برخی آن را کلید داروسازی دانسته‏اند.هم چنین الکل در صنایع تبدیلی، آرایشی و امور پزشکی و درآزمایشگاه‏ها به منظور نگهداری قطعات بدن انسان یا حیوان مورداستفاده قرار می‏گیرد.

مقدمه
الکل و آثار آن از دیر باز برای بشر شناخته شده‏است. هر چند حقیقت‏و چگونگی عمل تخمیر، در سده اخیر مورد شناسایی قرار گرفته،ولی اصل این پدیده، از قدیمی‏ترین اعمال شیمیایی است که تا به‏حال شناخته‏اند.
قرن‏ها پیش یکی از دانشمندان اسلامی به نام محمدبن زکریای‏رازی (متوفی به سال 311 ه.ق) از تقطیر بخار شراب، ماده‏ای به‏دست آورد که می‏توانست علاوه بر کاربرد پزشکی به عنوان بهترین‏حلال شیمیایی مورد استفاده قرار گیرد، وی این ماده را«الکحل‏»نامید. (1) .

دلیل این نام‏گذاری دقیقا معلوم نیست، ممکن است علت آن،اهمیت فراوان الکل در دانش کیمیا باشد. (2) «کحل‏» به معنای سرمه‏است و در ادبیات ما چیزی را که ارزش زیاد داشته و کمیاب است، به‏سرمه چشم تشبیه می‏کنند:
ای اصل تو را برهمه احرار تقدم.     خاک قدمت‏سرمه بینایی مردم.
نیز ممکن است این نام‏گذاری، اشاره به طرز تهیه الکل در آن زمان‏باشد، چرا که اولین بار الکل از طریق تقطیر مکرر شراب به دست آمد.پس وجه تسمیه، تشابه الکل به سرمه، در چگونگی تهیه آن‏هاست.هر دو با زحمت تهیه می‏شود و همان طور که سرمه، جوهر سنگ‏معینی است که از ساییدن آن به دست می‏آید، الکل نیز جوهر شراب‏است که از تقطیر آن حاصل می‏شود. (3) .

اهمیت الکل
چنان که خواهیم دید الکل در زمان ما کاربرد فراوانی در صنایع‏گوناگون پیدا کرده است; فی المثل استفاده از الکل برای ساخت‏داروها به اندازه‏ای است که برخی آن را کلید داروسازی دانسته‏اند.هم چنین الکل در صنایع تبدیلی، آرایشی و امور پزشکی و درآزمایشگاه‏ها به منظور نگهداری قطعات بدن انسان یا حیوان مورداستفاده قرار می‏گیرد.

از این رو، عموم مردم مسلمان به ویژه صنعت کاران ودست‏اندرکاران امور فوق همگی نیازمند شناخت احکام شرعی‏مربوط به الکل می‏باشند. پرسش‏هایی که از سوی مردم، اساتید ودانشجویان رشته‏های مربوط مطرح می‏شود، نشان دهنده اهمیتی‏است که این موضوع در زندگی روزمره دارد.
از سوی دیگر به نظر می‏رسد آن چه که در برخی از رساله‏های‏عملیه و پاسخ به استفتائات ذکر می‏شود، پاسخ‏گوی نیاز فوق به طورکامل نیست، مثلا فرموده‏اند: «الکل صنعتی که برای رنگ کردن درب‏و میز و صندلی و مانند این ها به کار می‏برند، اگر انسان نداند از چیزی‏که مست کننده و روان است درست کرده‏اند، پاک می‏باشد». یا درپاسخ به استفتای مربوط چنین آمده:«الکل اگر مسکر مایع بالاصالة‏است نجس و الا پاک می‏باشد».
بدیهی است مقصود از «الکل صنعتی‏» در عبارت نخست، به‏قرینه مثال‏هایی که آورده‏اند، الکلی است که در صنعت‏به کار گرفته‏می‏شود و حکم الکلی که در امور پزشکی مثلا کاربرد دارد، بیان نشده‏است. مگر این که به تنقیح مناط، حکم سایر انواع الکل فهمیده شودکه آن هم از دست عامی ساخته نیست. در عبارت دوم نیز، تشخیص‏موضوع برعهده مکلف گذاشته شده و روشن است که این گونه پاسخ‏دادن در صورتی مفید است که اشتباه در مصداق خارجی بوده باشد.زیرا در این موارد است که با اجرای اصول عملیه، پاک یا حلال بودن‏آن ثابت می‏شود. ولی اشتباه همیشه در مصداق خارجی نیست; مثلااگر بدانیم الکل بالفعل مست کننده نبوده بلکه مسموم کننده است‏ولی می‏تواند براثر مخلوط شدن با مایع دیگری چون آب، حالت‏مست‏کنندگی پیدا کند، این جاست که فقیه می‏بایست دخالت کند وحکم مسئله را بگوید، زیرا تردید در گستره یک موضوع شرعی است‏و حل آن از دست عامی ساخته نیست.
توضیح بیش تر این که نظریات فقیه در موضوعات بر دو گونه‏است: گاهی فقیه در «موضوعات صرفه‏» نظر می‏دهد; مثلا به فرض،در رساله مناسک حج، محل دقیق و خارجی حدودی را که درروایات برای منی یا عرفات بیان شده تعیین می‏کند. این در واقع‏تفضل فقیه است و می‏توان کار او را «کارشناسی موضوعی‏» نامید. والبته قول او از باب خبر ثقه و یا شهادت بینه حجت است و می‏تواندبا تشخیص کارشناس دیگر که حتی فقیه هم نیست در تعارض بیفتد.
اما بار دیگر فقیه «کارشناسی فقهی‏» می‏کند; مثلا در رساله بیان‏می‏کند که تغیر تقدیری در آب کر یا جاری، حکم تغیر فعلی را ندارد.این‏جا مسئله تعیین محدوده موضوع شرعی مطرح است و ارجاع آن‏به عامی شایسته نیست. چنان که نظر او نه از باب بینه یا خبر ثقه درموضوعات، بلکه از باب تقلید در مسائل شرعی حجت است و بایدبه فقیه اعلم رجوع کرد.
احکام مربوط به الکل نیز در بخشی از آن چنین است، چرا که این‏فقیه است که باید تشخیص دهد که آیا «مسکر بالعلاج‏» حکم «مسکربالفعل‏» را دارد یا ندارد. (4) و آیا تبخیر شراب و تقطیر بخار برخاسته ازآن، مصداق استحاله است‏یا خیر.

پیشینه تحقیق
در بسیاری از مسائل فقهی که امروزه مطرح است، شناخت موضوع،تاثیر به سزایی در به دست آوردن حکم از ادله فقهی دارد. موضوع‏نجاست الکل نیز از این قاعده بیرون نیست.
برخی از فقیهان، هم چون شهید بزرگوار آیة‏الله سیدمحمدباقر -صدر، به این مهم توجه داشته‏اند. ایشان در بحث‏های استدلالی‏خویش، با اشاره به ساختمان شیمیایی الکل، انواع الکل‏ها را به‏عنوان مقدمه‏ای برای شناخت‏حکم، مورد بررسی قرار داده‏اند. (5) .
مرحوم آیة‏الله خویی نیز در مباحث فقهی خود، به هنگام بحث ازنجاست‏خمر، موضوع نجاست الکل را مطرح ساخته و راه‏های‏گوناگونی برای اثبات طهارت آن ارائه کرده‏اند. (6) .
فقیهان دیگر نیز در رساله‏های عملیه و یا در پاسخ به استفتائات،حکم الکل و استفاده از آن را کم و بیش مطرح کرده‏اند. مرحوم آیة‏الله‏حکیم، هر گونه الکلی را نجس دانسته است. امام راحل و آیة‏الله‏گلپایگانی - قدهما - ، میان الکل صنعتی و الکل تخمیری فرق‏گذاشته‏اند.
علاوه بر این ها چندین سال قبل، کتابی مختصر تحت عنوان‏«ترکیبات الکل از نظر فقه اسلامی‏» از سوی دارالتبلیغ اسلامی قم‏انتشار یافت که از جهاتی پاسخ‏گوی نیاز حاضر نبود هر چند راه‏گشای‏مباحث آتی قرار گرفت. (7) .

تقسیم مطالب
با توجه به آن چه گذشت، سعی شده تا در این نوشتار، جنبه‏های‏گوناگون موضوعی و حکمی الکل مورد بررسی قرارگیرد. در این راستابا مطالعه منابع معتبر علمی، شناخت کاملی از موضوع پژوهش(الکل و ترکیبات آن) به دست آمد، آن گاه طی چند جلسه با دوستان‏فاضل حوزوی مسئله مورد کنکاش فقهی قرار گرفت. آن چه در پیش‏روست نتیجه تلاش‏های فوق می‏باشد. بدان امید که پاسخ‏گوی نیازحاضر بوده، پژوهش‏گران مسائل فقهی را مفیدافتد.
به هر حال، مباحث مطروحه در سه قسمت ارائه می‏شود: ابتدا درفصل مقدماتی، مطالبی مربوط به شناخت اجمالی ماهیت الکل وانواع آن، ویژگی‏های الکل و روش‏های تهیه آن تقدیم می‏گردد.
البته ممکن است مطالب این فصل، بیگانه با موضوع نوشتار جلوه‏کند. ولی در لابه لای مطالب کتاب ازتمام آن چه در این جا آمده بهره‏خواهیم برد.
از آن جا که شناخت‏حکم الکل، پایه در شناخت احکام خمر ومشروبات الکلی دارد، لازم بود به عنوان مبنای بحث، نجس بودن‏خمر و انواع مشروبات الکلی را مورد بررسی قرار دهیم چرا که اگر به‏فرض، خمر پاک باشد، الکل نیز که جوهر و ماده اصلی آن است، پاک‏خواهدبود.
از این رو، فصل دیگری را به نجاست‏خمر و سایر مشروبات‏الکلی اختصاص داده و در آن ابتدا ادله نجاست و یا طهارت خمر وسپس دلایل نجاست و یا طهارت سایر مسکرات را مورد ارزیابی قرارداده‏ایم.

در فصل آخر نیز الکل و کاربردهای آن از نظر شرع مورد بررسی‏قرار گرفته است. در این قسمت، ابتدا موضوع نجاست الکل صنعتی‏و سپس الکل تخمیری از نظر ادله فقهی و فتوای فقیهان مورد مطالعه‏قرار گرفته و سپس موضوعاتی نظیر تولید الکل، استفاده از آن درجریان تولید کالاها، خرید و فروش و مصرف کالاهایی چون نوشابه،دارو، ادکلن و مانند این ها، از نظر شرعی مورد بحث قرار گرفته است.